Temat wypalenia zawodowego znany jest od wielu lat. I to zarówno w literaturze naukowej, jak i takim popularnym obiegu. Rzadziej, choć jednak coraz częściej, zwraca się także uwagę na możliwość doświadczenia wypalenia w innych obszarach życia – na przykład w rodzicielstwie. Takie intuicje pojawiały się już w wcześniej (Bianchi i in., 2014; Pelsma i in., 1989), choć pogłębiona refleksja teoretyczna i badania empiryczne nt. wypalenia rodzicielskiego rozkręciły się na dobre w ciągu ostatnich kilku lat dzięki pracy dwóch belgijskich badaczek – Moiry Mikołajczak i Isabelle Roskam (np. 2020). Czym zatem jest wypalenie rodzicielskie? Jak często występuje? Jakie może mieć konsekwencje i co zwiększa jego ryzyko? Na te pytania odpowiadam w tym wpisie.
Definicja
Gdy w mediach społecznościowych pojawia się temat wypalenia rodzicielskiego, to często pojawiają się pod postami/ filmami/ podcastami komentarze w stylu „Fajnie, że ktoś o tym pisze, też mam dni, kiedy jestem totalnie zmęczona/y opieką nad dziećmi”. Na początku warto zatem podkreślić, że wypalenie rodzicielskie a zmęczenie spowodowane rolą rodzica to nie jest to samo. Zmęczenie jest bardziej chwilowe. Wypalenie to silniej ugruntowany stan, który wynika z utrzymującej się nierównowagi pomiędzy obciążeniami wynikającymi z rodzicielstwa a zasobami jednostki (Mikołajczak i Roskam, 2020). Takie rozumienie wypalenia zwraca uwagę na ważną kwestię – te same doświadczenia (obciążenia) mogą mieć inne skutki w zależności od zasobów danego rodzica. Te zasoby to m.in. kompetencje rodzicielskie, zdrowa osobowość, dobra relacja i współpraca z partnerem/-ką, wsparcie społeczne, dostęp do wiedzy, dobra sytuacja finansowa i lokalowa, czy też wsparcie systemowe ze strony państwa.
W ujęciu Roskam i Mikołajczak (2020; por. Szczygieł i in., 2020) wypalenie rodzicielskie ma cztery główne komponenty: wyczerpanie emocjonalne (emotional exhaustion), znużenie rodzicielstwem (feeling of being fed up), dystansowanie się emocjonalne od dziecka (emotional distancing) o porównywanie (contrast in parental self).
Pierwszy z symptomów wypalenia rodzicielskiego (wyczerpanie emocjonalne) odnosi się do permanentnego poczucia zmęczenia rodzicielstwem, braku sił do stawiania czoła wyzwaniom związanym z opieką nad dzieckiem/dziećmi, emocjonalnego przeciążenia i doświadczania rodzicielstwa jako źródła silnego dyskomfortu i zmęczenia.
Drugi z symptomów, znużenie rodzicielstwem (feeling of being fed up/ loss of accomplishment in parental role), również wiąże się ze zmęczeniem, ale też poczuciem, że nie jest się w stanie dłużej dobrze wypełniać rodzicielskich obowiązków i, że nie czerpie się z tego satysfakcji. Co więcej, rodzicielstwo w żaden sposób nie daje poczucia spełnienia i radości.
Dystansowanie się emocjonalne od dziecka odnosi się do wyjałowienia relacji z dzieckiem, braku emocjonalnego zaangażowania, robienia wszystkiego wokół dziecka „automatycznie”, bezrefleksyjnie i tylko „tyle, ile potrzeba”. Odnosi się także do trudności w okazywaniu dziecku miłości i życzliwości.
Ostatnim z symptomów jest porównywanie swojego obecnego rodzicielstwa do tego, „jak było kiedyś” i silne poczucie, że nie jest się już tak dobrym, zaangażowanym, obecnym i spełnionym rodzicem, jak dawniej. Towarzyszy temu poczucie rozczarowania sobą w roli rodzica i myślenie o sobie jako „złym”, „niewystarczająco dobrym” rodzicu.
Badanie wypalenia rodzicielskiego
Najczęściej wykorzystywanym obecnie narzędziem do badania wypalenia rodzicielskiego jest kwestionariusz Parental Burnout Assessment stworzony przez Roskam i Mikołajczak (2020). Polską adaptację przygotwała dr Dorota Szczygieł z Uniwersytetu SWPS (2020).
Kwestionariusz składa się z 23 itemów i dotyczy tego, jak często rodzic doświadcza poszczególnych symptomów wypalenia. Narzędzie to umożliwia pomiar wypalenia rodzicielskiego na dwa sposobu. Po pierwsze, sumując odpowiedzi na każdej ze skal, można obliczyć natężenie wypalenia (łączne i w każdym z aspektów osobno). Po drugie, umożliwia on klasyfikację silnie wypalonych rodziców – są to osoby, które doświadczają każdego z 23 symptomów co najmniej raz w tygodniu lub minimum 16 z nich codziennie (Roskam i in., 2021). Narzędzie to zostało zaadaptowane do badań w kilkudziesięciu krajach.
Rozpowszechnienie
Być może natknęliście się w ostatnich miesiącach na artykuły alarmujące, że „Polscy rodzice są najbardziej wypaleni na świecie”. Cóż, niestety jest w tym dużo prawdy, bo takich danych dostarcza badanie zrealizowane w 42 krajach (Roskam i in., 2021). Zaraz za Polską w gronie krajów z najsilniej wypalonymi rodzicami znajdowały się Belgia, Egipt, Kanada i USA. Na drugim biegunie znajdowali się rodzice z Tajlandii, Chin, Turcji i Wietnamu. Z kolei badanie zrealizowane w trakcie pandemii COVID-19 w 26 krajach (van Bakel i in., 2022) pokazało, że najsilniej wypaleni rodzice mieszkają w Burundi, Egipcie, na Litwie, w USA i Belgii. Polska znajdowała się w pierwszej dziesiątce. Najmniej wypaleni w trakcie pandemii byli rodzice z Japonii, Urugwaju i Chin. Porównanie krajów z najbardziej wypalonymi rodzicami i tych, gdzie nasilenie wypalenia rodzicielskiego jest najsłabsze pozwala stwierdzić, że wypalenie rodzicielskie jest znacznie częstsze i silniejsze w krajach o indywidualistycznej kulturze (np. USA, Belgia, Kanada) niż w krajach kolektywistycznych (np. Tajlandia, Chiny, Wietnam). Indywidualizm danej kultury jest predyktorem silniejszego wypalenia rodziców niezależnie od kwestii socjodemograficznych, przeciążenia rodziców pracą czy warunków ekonomicznych w danym kraju (Roskam i Mikołajczak, 2021).
Warto też wspomnieć, że w świetle różnych badań (van Bakel i in., 2022; Roskam i in., 2021; Szczygieł i in., 2020) odsetek silnie wypalonych rodziców w Polsce oscyluje pomiędzy 6,7 a 7,7%. Częściej silnego wypalenia doświadczają matki (Roskam i in., 2020). Jest to więc całkiem spora grupa a wyniki te powinny być naprawdę alarmujące, zważając na to jakie mogą być konsekwencje wypalenia rodzicielskiego i z czym jest ono powiązane.
Możliwe konsekwencje
W pierwszej kolejności warto wskazać z czym wiąże się wypalenie rodzicielskie dla samych rodziców. Mianowicie, silnie wypaleni rodzice częściej mieli myśli, aby porzucić swoje dotychczasowe życie a nawet popełnić samobójstwo (Brainda i in., 2020b; Mikołajczak i in., 2018a; Roskam i Mikołajczak, 2020), mieli silniejsze symptomy depresyjne (Szczygieł i in., 2020), niższe poczucie satysfakcji z życia (Szczygieł i in., 2020), częściej borykali się z różnymi nałogami (Mikołajczak i in., 2018), mieli większe problemy ze snem (Mikołajczak i in., 2018a) a także doświadczali silniejszych konfliktów z partnerem/-ką (Mikołajczak i in., 2018a, 2018b; Roskam i in., 2018) i niższej satysfakcji ze związku (Szczygieł i in., 2020). Rodziny wypalonych rodziców częściej funkcjonują w bardziej zdezorganizowany, chaotyczny i napięty sposób (Roskam i in., 2018; Mikołajczak i in., 2018b). Warto też podkreślić, że wypalenie rodzicielskie może wpływać na funkcjonowanie fizyczne i zdrowie rodziców, np. poprzez zwiększony poziom hormonów powiązanych ze stresem (Brianda i in., 2020a).
Jednak bycie wypalonym rodzicem może też negatywnie przekładać się na relację z dzieckiem. Kilka badań (Mikołajczak i in., 2018a; Roskam i Mikołajczak, 2020; Szczygieł i in., 2020) wykazało, że silnie wypaleni rodzice częściej przejawiają odrzucające i przemocowe zachowania wobec swoich dzieci. Jest to zrozumiałe, zważając na to, że wypaleni rodzice nie mają siły i motywacji do opiekowania się dziećmi i doświadczają w związku ze swoim rodzicielstwem szeregu nieprzyjemnych emocji i napięć.
Należy nadmienić, że znaczna część powyższych badań miała charakter poprzeczny, co oznacza, że zależności te mogą być obustronne. Aby z większą pewnością wnioskować o konsekwencjach wypalenia rodzicielskiego, konieczne są badania podłużne i eksperymentalne.
Czynniki ryzyka
Skoro wypalenie rodzicielskie może mieć, jak starałem się pokazać powyżej, liczne negatywne konsekwencje zarówno dla rodziców, jak i ich dzieci, warto zastanowić się nad tym, co może zwiększać ryzyko tego, że ktoś się wypali w roli rodzica.
Wspominałem już o kwestiach kulturowych i życiu w silnie zindywidualizowanych kulturach (Roskam i Mikołajczak, 2021) oraz o tym, że częściej silnego wypalenia doświadczają matki (Roskam i in., 2020; Szczygieł i in., 2020). Znaczna wydaje się rola osobowości i zasobów samego rodzica. Częściej wypalenia rodzicielskiego doświadczają osoby o niskiej inteligencji emocjonalnej (Mikołajczak i in., 2018a, 2022; Szczygieł i in., 2020), silnie neurotyczne (Mikołajczak i in., 2018a; Szczygieł i in., 2020) i introwertyczne (Szczygieł i in., 2020), dezadaptacyjnie perfekcjonistyczne (Mikołajczak i in., 2022; Sorkilla i Auola, 2020; Szczygieł i in., 2020). Na doświadczenie wypalenia rodzicielskiego silniej narażeni są też rodzice w słabej sytuacji finansowej (Sorkilla i Auola, 2020) i rodzice dzieci ze specjalnymi potrzebami rozwojowymi (w tym dzieci z niepełnosprawnościami) (Sorkilla i Auola, 2020). Czynnikiem ryzyka jest też niski poziom wsparcia społecznego (Szczygieł i in., 2020).
Co ciekawe, posiadanie większej liczby dzieci albo funkcjonowanie w rodzinie rekonstruowanej w niewielkim stopniu wiąże się z natężeniem wypalenia rodzicielskiego (Mikołajczak i in., 2022).
Jak wspierać i zapobiegać?
Przytoczone powyżej badania wskazują na to, w jaki sposób można zapobiegać występowaniu wypalenia rodzicielskiego – pomagając rozwijać rodzicom ich kompetencje emocjonalne, wspierając finansowo (np. lepszy dostęp do żłobków i przedszkoli, ulgi podatkowe) i emocjonalnie (rodzina, znajomi). Ogromnie istotne wydaje się też wspierani rodziców na etapie przygotowania do rodzicielstwa, aby mogli oni przepracować ewentualne dezadaptacyjne wzorce funkcjonowania (nadmierny perfekcjonizm, niestabilność emocjonalna). Bardzo ważne jest też zwrócenie uwagi na obciążenia rodziców mających dzieci z niepełnosprawnościami i różnymi specjalnymi potrzebami rozwojowymi. Niestety, sytuacja takich rodziców w Polsce jest bardzo trudna…
Podsumowując, wypalenie rodzicielskie to nie to samo, co po prostu okresowe zmęczenie wynikające z rodzicielskich obowiązków. To długotrwały i utrzymujący się stan powiązany z odcięciem emocjonalnym od dziecka, brakiem satysfakcji z bycia rodzicem i brakiem sił oraz motywacji do podejmowania rodzicielskich obowiązków. Może mieć on szereg negatywnych skutków dla funkcjonowania zarówno samego rodzica, jak i jego związku i dziecka. Wciąż jeszcze wiele nie wiemy o przyczynach i konsekwencjach wypalenia rodzicielskiego, ale coraz więcej badań na ten temat się na szczęście pojawia.
Bibliografia
1. Brianda, M. E., Roskam, I., & Mikolajczak, M. (2020a). Hair cortisol concentration as a biomarker of parental burnout. Psychoneuroendocrinology, 117, 104681.
2. Brianda, M. E., Roskam, I., Gross, J. J., Franssen, A., Kapala , F., Gérard , F., & Mikolajczak, M. (2020). Treating Parental Burnout: Impact of Two Treatment Modalities on Burnout Symptoms, Emotions, Hair Cortisol, and Parental Neglect and Violence. Psychotherapy and Psychosomatics, 89(5), 330-332.
3. Mikolajczak, M., Brianda, M. E., Avalosse, H., & Roskam, I. (2018a). Consequences of parental burnout: Its specific effect on child neglect and violence. Child abuse & neglect, 80, 134-145.
4. Mikolajczak, M., Raes, M. E., Avalosse, H., & Roskam, I. (2018a). Exhausted parents: Sociodemographic, child-related, parent-related, parenting and family-functioning correlates of parental burnout. Journal of Child and Family Studies.
5. Mikolajczak, M., & Roskam, I. (2020). Parental burnout: Moving the focus from children to parents. New directions for child and adolescent development, 2020(174), 7-13.
6. Mikolajczak, M., Aunola, K., Sorkkila, M., & Roskam, I. (2022). 15 Years of Parental Burnout Research: Systematic Review and Agenda. Current Directions in Psychological Science.
7. Pelsma, D. M., Roland, B., Tollefson, N., & Wigington, H. (1989). Parent burnout: Validation of the Maslach Burnout Inventory with a sample of mothers. Measurement and Evaluation in Counseling and Development, 22(2), 81-87.
8. Roskam, I., Brianda, M. E., & Mikolajczak, M. (2018). A step forward in the conceptualization and measurement of parental burnout: The Parental Burnout Assessment (PBA). Frontiers in psychology, 9, 758.
9. Roskam, I., & Mikolajczak, M. (2020). Gender differences in the nature, antecedents and consequences of parental burnout. Sex Roles, 83(7-8), 485-498.
10. Roskam, I., Aguiar, J., Akgun, E., Arikan, G., Artavia, M., Avalosse, H., … & Mikolajczak, M. (2021). Parental burnout around the globe: A 42-country study. Affective science, 2, 58-79.
11. Sorkkila, M., & Aunola, K. (2020). Risk factors for parental burnout among Finnish parents: The role of socially prescribed perfectionism. Journal of Child and Family Studies, 29, 648-659.
12. Szczygieł, D., Sekulowicz, M., Kwiatkowski, P., Roskam, I., & Mikolajczak, M. (2020). Validation of the Polish version of the Parental Burnout Assessment (PBA). New Directions for Child and Adolescent Development, 2020(174), 137-158.
Father_ing 