Obecność i zaangażowanie ojca a rozwój dziecka

Zbliżający się Dzień Ojca to dobra okazja, żeby przyjrzeć się temu, co badania naukowe mówią na temat znaczenia obecności i zaangażowania taty dla rozwoju dziecka. Najpierw chciałbym krótko omówić kilka badań dotyczących rozwoju dzieci wychowujących się bez taty. W drugiej części tekstu znajdziecie kluczowe wnioski płynące z dziesiątek badań analizujących znaczenia zaangażowania ojca (obecność, czas spędzany z dzieckiem, udział w czynnościach opiekuńczo-pielęgnacyjnych, bliskość i dostępność emocjonalna) dla rozwoju emocjonalnego, społecznego, i poznawczego dziecka.

Brak ojca a rozwój dziecka

Rosnąca liczba rozpadających się związków małżeńskich i nieformalnych skutkuje tym, że wiele dzieci wychowuje się w rodzinach monoparentalnych (czyli z jednym rodzicem). Najczęściej rodzicem zostającym z dzieckiem jest matka. Jak taka sytuacja (wychowanie się bez ojca) wpływa na rozwój dziecka. Niestety, ale negatywnie. I to nawet, jeśli uwzględni się poziom zaangażowania matki oraz weźmie poprawkę na to, że samotne mamy często znajdują się w niezbyt dobrej sytuacji finansowej, co znacząco obniża możliwość zapewnienia dziecka dostępu do lepszej edukacji, czy też opieki zdrowotnej i różnych form wsparcia. Szereg badań (por. Allen i Daly, 2007; Amato i Keith, 1991; Harwas-Napierała, 2010; Kendall, 2004; Milewska i Szymanowska, 2000; Rostowska, 2009) wskazuje m.in. na znaczące trudności dzieci wychowujących się bez taty w zakresie funkcjonowania emocjonalnego – dzieci takie częściej mają poważne problemy w zakresie samokontroli, charakteryzują się wyższą pobudliwością i problemami z koncentracją. Częściej izolują się też od rówieśników i częściej doświadczają depresji. Brak ojca wpływa też na gorszy rozwój poznawczy dziecka, wyrażający się m.in. w silniejszych trudnościach w podejmowaniu decyzji (w zakresie rozwiązywania problemów poznawczych), nieadekwatnym ocenianiu sytuacji (nieumiejętność analizy i syntezy napływających informacji) oraz niższych osiągnięciach szkolnych (Allen i Daly, 2007; Amato i Keith, 1991; Loranc, 2005). Brak obecności taty uwidacznia się także w gorszym rozwoju społecznym dziecka – niższej pewności siebie, słabszych kompetencjach społecznych i częstszym występowaniu agresywności lub, przeciwnie, nadmiernego wycofania (Allen i Daly, 2007; Patterson i in., 1989).

Interesujące są wyniki badań dotyczących rozwoju identyfikacji płciowej chłopców wychowujących się bez ojca (np. Palus, 2006; Rostowska, 2009; Russel i Ellis, 1991; Stevenson i Black, 1988). Część z nich pokazuje, że chłopcy tacy są mniej stereotypowi (ale też bardziej zagubieni i zdezorientowani) we własnej męskości, że częściej prezentują nieszablonowe podejście do płci. Inne natomiast, wskazują, że chłopcy tacy są aż do przesady stereotypowo męscy – bardzo racjonalni, skupieni na pracy, karierze i pozycji społecznej, mało emocjonalni, interesujący się typowo „męskimi” rzeczami (np. sport, motoryzacja itp.). Jak to wyjaśnić? Pierwsza grupa badań to te, które bazowały na samoopisie chłopców/ mężczyzn, na ich wewnętrznych przeżyciach. Druga grupa badań opierała się na tym, jak inni (np. rodzice, rówieśnicy, wychowawcy) odbierają takich chłopców/ mężczyzn. Można postawić zatem hipotezę, że brak ojca z jednej strony skutkuje u chłopców zagubieniem w obszarze identyfikacji płciowej, z drugiej zaś odwoływaniem się do kulturowo-społecznych klisz, taką nawet przerysowaną i sztywną męskością, budowanym na bazie przekazu w mediach, książkach, czy filmach (wobec braku bliskiej relacji z ojcem, który jest podstawowym źródłem wiedzy o męskości i jej wzorem).

Jak widać, brak ojca może mieć poważne skutki rozwojowe dla dziecka, dotykające nawet jego funkcjonowania w dorosłości. Należy przy tej okazji podkreślić znaczenie zapewnienia dziecku możliwości kontaktu z obojgiem rodziców w przypadku rozpady ich związku. Ale też zwrócić uwagę na to, że ojcowie, niestety, nierzadko porzucają swoje rodziny i nie angażują się w życie dziecka. Dobrze, żeby pamiętali o tym, jak ogromnie ważną rolę mogą spełnić w rozwoju swoich dzieci. Niech świadomość tego będzie dla nich mobilizacją do większego zaangażowania, nawet wobec rozpadu związku z matką dzieci. Warto też na sam koniec podkreślić, że ogromne znaczenie ma tutaj zaangażowanie i kompetencje samotnej mamy. Nierzadko, dzięki ich oddaniu i ogromnemu wysiłkowi (a także wsparciu otoczenia) udaje im się stworzyć możliwie dobre warunki do rozwoju dla swoich dzieci.

Zaangażowanie ojca a rozwój dziecka

Szereg badań, prowadzonych od kilkudziesięciu lat, pokazuje jednak, że dla optymalnego rozwoju dziecka potrzebna jest nie tylko fizyczna obecność ojca, ale także jego zaangażowanie w relację z dzieckiem, rozumiane jako spędzanie z nim czasu, wspólne aktywności, podejmowanie obowiązków związanych z opieką (np. przewijanie, kąpanie, karmienie, usypianie), dostępność emocjonalna, rozmowy, uczestniczenie w ważnych dla dziecka momentach itp. Poniżej chciałbym wskazać na kluczowe wnioski płynące z badań nad znaczeniem zaangażowania ojca dla rozwoju dziecka.

Rozwój emocjonalny

Zaangażowanie taty od pierwszych dni życia dziecka sprzyja budowaniu bezpiecznego przywiązania (Cox i in., 1992; Lucassen i in., 2011). Niemowlęta mające zaangażowanych i opiekuńczych ojców lepiej radzą sobie też w nowych sytuacjach – są odważniejsze, szybciej gotowe do eksploracji i wchodzenia w nowe interakcje (Kotelchuck, 1976; Parke i Swain, 1975; Pruett, 1997). Tendencja taka uwidacznia się także w dalszych latach życia (Mischel i in., 1988).

Kolejne aspekty rozwoju, na które wpływ ma zaangażowanie ojca to m.in. posiadanie wewnętrznego umiejscowienia kontroli (Ross i Broh, 2000) i lepszej samokontroli w zakresie emocji (Amato, 1989; Pruett, 1987). Należy podkreślić, że zaangażowanie ojca w relację z dzieckiem pozytywnie wpływa na wyższą samoocenę dziecka (Deutsch i in., 2001; Lam i in., 2012; Ross i Broh, 2000). Na koniec warto zaznaczyć, że zaangażowanie ojca i dobra relacja dziecka z tatą sprzyja ogólnie wyższemu poczuciu szczęścia, satysfakcji i dobrostanu u dzieci i nastolatków (Dubowitz i in., 2001; Flouri, 2005; Formoso i in., 2007).

Rozwój poznawczy

Obszarem eksplorowanym w wielu badaniach jest wpływ ojca na rozwój poznawczy dziecka. Wnioski płynące z tych badań dosyć jednoznacznie wskazują, że zaangażowanie taty, jego obecność w życiu dziecka, podejmowanie wspólnych aktywności, zainteresowanie jego życiem i wsparcie sprzyjają lepszemu rozwojowi poznawczemu (Allen i Daly, 2007). Zaangażowanie ojca od pierwszych dni dziecka sprzyja lepszemu funkcjonowaniu poznawczemu zarówno w okresie niemowlęcym (Pedersen i in., 1980), jak i w kolejnych latach życia (Nugent, 1991; Yogman i in., 1995). Bliska relacja z tatą i częstość interakcji z nim wpływają także na lepszy rozwój językowy dziecka (Rempel, 2017). Dzieci zaangażowanych ojców mają silniejszą motywację do nauki (Flouri i Buchanan, 2004) i osiągają lepsze wyniki w szkole (np. Flouri i Buchanan, 2004; Gadsen i Ray, 2003; McBride i in., 2005; Nord i West, 2001). Co więcej, czerpią one też większą satysfakcję z nauki i mają bardziej pozytywny stosunek do edukacji (Flouri i in., 2002). Lepszy rozwój poznawczy dzieci zaangażowanych ojców przekłada się także na ich dalsze osiągnięcia życiowe (Amato, 1994; Flouri i Buchanan, 2004; Flouri, 2005; Furstenberg i Harris, 1993).

Rozwój społeczny

Istotnym kontekstem dla rozwoju dziecka jest jego funkcjonowanie w społeczeństwie. Okazuje się, że także w tym obszarze uwidacznia się pozytywny wpływ ojcowskiego zaangażowania, m.in. w odniesieniu do ogólnego poziomu kompetencji społecznych (Amato, 1987; Kato i in., 2002; Lam i in., 2012; Stolz i in., 2005). Dzieci zaangażowanych ojców częściej mają dobre relacje z rówieśnikami i doświadczają w nich więcej pozytywnych interakcji (Hooven i in., 1995; Liberman i in., 1999), także w okresie dorastania (Ducharme i in., 2002). Także relacje tworzone przez takie dzieci w dorosłości charakteryzują się większym bezpieczeństwem emocjonalnym i lepszą relację z partnerem (Grossman i in., 2002). Co więcej, zaangażowanie ojca przekłada się także na wyższy poziom rozwoju moralnego (np. Speicher-Dublin, 1982) i więcej zachowań prospołecznych (Mosely i Thompson, 1995).

Zdrowie psychiczne

Szereg badań wskazuje także na ogromne znaczenie zaangażowania ojca dla lepszego poziomu zdrowia psychicznego i przystosowania dziecka/ nastolatka. Dzieci mające zaangażowanych ojców rzadziej doświadczają poważnych symptomów lękowych (Jorm i in., 2003) i depresyjnych (Cookston i Finlay, 2006), lepiej radzą sobie z bieżącymi problemami (Veneziano, 2000) i rzadziej podejmują ryzykowne zachowania (np. kontakt z substancjami psychoaktywnymi, ryzykowne zachowania seksualne, wchodzenie w konflikty z prawem) (np. Cookston i Finlay, 2006; Harris i in., 1998; Zimmerman i in., 2000). Warto podkreślić, że efekt zaangażowania ojca we wczesnym dzieciństwie ma swoje przełożenie na późniejsze funkcjonowanie dziecka – większa ilość czasu spędzonego przez tatę z dzieckiem mającym 5-9 lat i silniejsze zaangażowanie w relację z nim jest predyktorem mniejszych problemów internalizacyjnych (lękliwość, depresyjność, negatywne emocje) i eksternalizacyjnych (np. wandalizm, oszukiwanie, problemy w szkole) w okresie dorastania (Gold i in., 2020). Inne bdanie (Videon, 2005) pokazuje, że poprawa relacji między ojcem a nastoletnim dzieckiem wpływa na poprawę samopoczucia i zdrowia psychicznego nastolatka. Warto zatem zawalczyć o relację z dzieckiem – nigdy nie jest za późno, żeby stać się lepszym i bardziej zaangażowanym tatą.

Przedstawione powyżej wyniki wydają się szczególnie istotne wobec faktu rosnących problemów w zakresie zdrowia psychicznego u dzieci i młodzieży (fala depresji, próby samobójcze, coraz więcej dzieci i nastolatków wymagających leczenia psychiatrycznego i psychoterapii). Jak widać, jednym z możliwych źródeł tych problemów są słabe relacje z ojcami a większe zaangażowanie taty i szansa na nawiązanie z nim dobrej relacji mogłyby uchronić wielu młodych ludzi od poważnych problemów w zakresie zdrowia psychicznego.

Podsumowując, obecność i zaangażowanie ojca w relację z dzieckiem od samego początku mają ogromne znaczenie dla prawidłowego rozwoju dziecka. Przytoczone powyżej badania spójnie pokazują, że posiadanie lepszej relacji z tatą sprzyja optymalnemu rozwojowi w okresie dzieciństwa i dorastania oraz może pozytywnie przekładać się na funkcjonowanie nawet w dorosłości. Drodzy Ojcowie, pamiętajcie o tym – Wasze dzieci potrzebują Waszej bliskości, obecności i zaangażowania. Od samego początku. Wysiłek z tym związany to najlepsza inwestycja w ich rozwój i szczęście.

Nie chcesz przegapić nowych wpisów?
Zapisz się i bądź na bieżąco!

Ciekawe?
Zapraszam do obserwowania postów na Facebooku – kliknij tutaj.

BIBLIOGRAFIA

1. Allen, S., & Daly, K. J. (2007). The effects of father involvement. An Updated Research Sum, 603, 1-27.
2. Amato, P. R., & Keith, B. (1991). Parental divorce and the well-being of children: a meta-analysis. Psychological bulletin, 110(1), 26.
3. Amato, P. R. (1989). Famaily processes and the competence of primary school children and adolescents. Journal of Youth and Adolescence, 18, 39-53.
4. Amato, P. R. (1994). Father-child relationships, mother-child relations, and offspring psychological well-being in early adulthood. Journal of Marriage and the Family, 56, 1031-1042.
5. Amato, P. R., & Keith, B. (1991). Parental divorce and the well-being of children: a meta-analysis. Psychological bulletin, 110(1), 26
6. Cookston, J. T., & Finlay, A. K. (2006). Father Involvement and Adolescent Adjustment: Longitudinal Findings from Add Health. Fathering: A Journal of Theory, Research & Practice about Men as Fathers, 4(2).
7. Cox, M. J., Owen, M. T., Henderson, V. K., & Margand, N. (1992). The prediction of infant-father and infant-mother attachment. Developmental Psychology, 28, 474-483.
8. Deutsch, F. M., Servis, L. J., & Payne, J. D. (2001). Paternal participation in child care and its effects on children’s self-esteem and attitudes toward gendered roles. Journal of Family Issues, 22, 1000-1024.
9. Dubowitz, H., Black, M. M., Cox, C. E., Kerr, M. A., Litrownik, A. J., Radhakrishna, A., English, D. J., Wood Schneider, M. , & Runyan, D. K., (2001). Father involvement and children’s functioning at age 6 years: A multisite study. Child Maltreatment, 6, 300-309. Ducharme, J. Doyle, A. B., & Markiewicz, D. (2002). Attachment security with mother and father: Association with adolescents’ reports of interpersonal behavior with parents and peers. Journal of Social and Personal Relationships, 19, 203-231.
10. Flouri, E. (2005). Fathering and child outcomes. West Sussex, England: John Wiley & Sons Ltd.
11. Flouri, E., & Buchanan, A. (2004). Early father’s and mother’s involvement and child’s later educational outcomes. British journal of educational psychology, 74(2), 141-153.
12. Flouri, E., & Buchanan, A. (2002a). Life satisfaction in teenage boys: The moderating role of father involvement and bullying. Aggressive Behavior, 28,126-133
13. Formoso, D., Gonzales, N. A., Barrera, M., & Dumka, L. E. (2007). Interparental relations, maternal employment, and fathering in Mexican American families. Journal of Marriage and Family, 69, 26-39.
14. Furstenberg, F. F., & Harris, K. M. (1993). When and why fathers matter: Impacts of father involvement on the children of adolescent mothers. In R. I. Lerman & T. J. Ooms (Eds.), Young unwed fathers: Changing roles and emerging policies (pp. 117-138). Philadelphia: Temple University Press.
15. Gold, S., Edin, K. J., & Nelson, T. J. (2020). Does time with dad in childhood pay off in adolescence?. Journal of Marriage and Family, 82(5), 1587-1605.
16. Gadsden, V., & Ray, A. (2003). Fathers’ role in children’s academic achievement and early literacy. ERIC Digest.
17. Grossmann, K. E., Grossman, K., Winter, M., & Zimmerman, P. (2002). Attachment relationships and appraisal of partnership: From early experience of sensitive support to later relationship representation. In L. Pulkkinen & A. Caspi (Eds.), Paths to successful development: Personality in the life course (pp. 73-105). New York: Cambridge University Press
18. Harwas-Napierała, B. (2010). Wzór osobowy ojca w rozwoju dziecka. W: M. Kujawska, L. Huber (Red.), Postawy rodzicielskie współczesnych ojców (s. 27-33). Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa.
19. Hooven, C., Gottman, J. M., & Katz, L. F. (1995). Parental meta-emotion structure predicts family and child outcomes. Cognition and Emotion, 9 (2-3), 229-264.
20. Jorm, A. F., Dear, K. B. G., Rodgers, B., & Christensen, H. (2003). Interaction between mother’s and father’s affection as a risk factor for anxiety and depression symptoms: Evidence for increased risk in adults who rate their father as having been more affectionate than their mother. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 38(4), 173-179.
21. Kato, K., Ishii-Kuntz, M., Makino, K., & Tsuchiya, M. (2002). The impact of paternal involvement and maternal childcare anxiety on sociability of three-year-olds: Two cohort comparisons. Japanese Journal of Developmental Psychology, 13 (1), 30-41.
22. Kendall, P. C. (2004). Zaburzenia okresu dzieciństwa i adolescencji. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
23. Kotelchuck, M. (1976). The infant’s relationship to the father: experimental evidence. In M. E. Lamb (Ed.), The role of the father in child development (1st ed., pp. 329-344). New York: Wiley.
24. Lansford, J. E., Laird, R. D., Pettit, G. S., Bates, J. E., & Dodge, K. A. (2014). Mothers’ and fathers’ autonomy-relevant parenting: Longitudinal links with adolescents’ externalizing and internalizing behavior. Journal of youth and adolescence, 43(11), 1877-1889.
25. Lam, C. B., McHale, S. M., & Crouter, A. C. (2012). Parent–child shared time from middle childhood to late adolescence: Developmental course and adjustment correlates. Child development, 83(6), 2089-2103.
26. Lieberman, M., Doyle, A., & Markiewicz, D. (1999). Developmental patterns in security of attachment to mother and father in late childhood and early adolescence: Associations with peer relations. Child Development, 70 (1), 202-213.
27. Loranc, K. (2005). Styl widzenia świata młodzieży wychowywanej bez ojców. Państwo i Społeczeństwo 5(3), 141- 147.
28. Lucassen, N., Tharner, A., Van IJzendoorn, M. H., Bakermans-Kranenburg, M. J., Volling, B. L., Verhulst, F. C., & Tiemeier, H. (2011). The association between paternal sensitivity and infant–father attachment security: A meta-analysis of three decades of research. Journal of Family Psychology, 25(6), 986.
29. McBride,B. A., Brown, G. L., Bost, K. K., Shin, N, Vaughn, B., & Korth, B. (2005). Paternal identity, maternal gatekeeping, and father involvement. Family Relations, 54, 360-372.
30. Mischel, W., Shoda, Y. , & Peake, P. K. (1988). The nature of adolescent competencies predicted by preschool delay of gratification. Journal of Personality and Social Psychology, 54, 687-696.
31. Milewska E., & Szymanowska A., (2000). Rodzice i dzieci, psychologiczny obraz sytuacji problemowych. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej
32. Mosley, J., & Thompson, E. (1995). Fathering Behavior and Child Outcomes: The role of race and poverty. In W. Marsiglio, (Ed.), Fatherhood: Contemporary theory, research, and social policy (pp. 148-165). Thousand Oaks, CA: Sage, 1995.
33. Nord, C. W., & West, J. (2001). Fathers’ and mothers’ involvement in their children’s schools by family type and resident status. National Center for Education Statistics, (NCES 2001-032). Washington, DC: U. S. Department of Education.
34. Nugent, S. (1991) . Cultural and psychological influences on the father’s role in infant development. Journal of Marriage and the Family, 53, 475-485
35. Palus, K. (2006). Rola rodziny w kształtowaniu ról i stereotypów płciowych. Roczniki socjologii rodziny, 17, 187-202.
36. Parke I Swain, 1975
37. Patterson, G. R., DeBaryshe, B. D., & Ramsey, E. (1989). A developmental perspective on antisocial behavior. (T. 44). American Psychological Association.
38. Pedersen, F. A., Anderson, B. J., & Kain, R. L. (1980). Parent-infant and husband wife interactions observed at age five months. In F. Pedersen (Ed.), The father-infant relationship: Observational studies in the family setting (pp. 71-86). New York: Praeger.
39. Pruett, K. D. (1997). How men and children affect each other’s development. Zero to Three, 18 (1), 3- 11.
40. Rempel, L. A., Rempel, J. K., Khuc, T. N., & Vui, L. T. (2017). Influence of father–infant relationship on infant development: A father-involvement intervention in Vietnam. Developmental psychology, 53(10), 1844.
41. Ross, C. E., & Broh, B. A. (2000). The role of self-esteem and the sense of personal control in the academic achievement process. Sociology of Education, 73, 270-284.
42. Rostowska T. (2009). The psychological functioning of men brought up without a father model. Polish Journal of Social Science, 4(1).
43. Russel, C.D., & Ellis, J.B. (1991). Sex-role development in single parent households, Social Behavior and Personality, 19(1), 5-9.
44. Speicher-Dublin, B. (1982). Relationships between parent moral judgement, child moral judgement and family interaction: A correlational study. Dissertations Abstracts International, 43, 1600B. (University Microfilms International No. 8223231).
45. Stevenson i black, 1988
46. Stolz, H. E., Barber, B. K., & Olsen, J. A. (2005). Toward disentangling fathering and mothering: An assessment of relative importance. Journal of Marriage and Family 67, 1076-1092.
47. Veneziano, R. A. (2000). Perceived paternal and maternal acceptance and rural African American and European American youths’ psychological adjustment. Journal of Marriage and Family, 62 (1), 123-132.
48. Videon, T. M. (2005). Parent-child relations and children’s psychological well-being: Do dads matter?. Journal of family issues, 26(1), 55-78.
49. Yogman, M. W. Kindlon, D., & Earls, F. (1995). Father involvement and cognitive/behavioral outcomes of preterm infants. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 34, 58-66.
50. Zimmerman, M. A., Salem, D. A., & Notaro, P. C. (2000). Make room for daddy II: The positive effects of fathers’ role in adolescent development. In R. D. Taylor & M. C. Wang, et al. (Eds.), Resilience across contexts: Family, work, culture, and community (pp. 233-253). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates, Inc.